Wunpawng Htgung Tara

“GA HPAW”

Ndai Wunpawng htung tara hpe Shang lawt Asuya hku sawk sagawn ka tawn ai lam re. Ndai zawn sawk sagawn ka tawn ai lam gaw, moi jiwoi jiwa prat kaw nna hkan lang hkrat wa ai htung tara lam hpe nshamat kau ai sha, anhte a kashu kasha prat du hkra chye tawn na hte hkan shatup lang hkrat wa na matu sawk sagawn nna ka lajang tawn ai lam re.

Wunpawng Amyu ni, moi prat hta Amyu sha ni yawng myit mang jahkrum let gahkyin gumdin nna Asuya hpaw tawn ai lam nnga rai tim, Marip, Lahtaw,Lahpai, Nhkum, Maran, Kareng, Tangbau,..nga nna nga ai amyu lakung hpan ni yawng gaw, Gumchying gumsa tara masa hku nna mung, Gumrawng Gumsa tara masa hku nna mung, kadai mung kadai tinang a lamu ga gaiwang jarit kata de maigan hpyen wa e shang chyinglau, dip up sha ai nhkrum hkra makawp maga nna, tinang a lamu ga shara hpe tinang uphkang ai hte nga pra hkrat wa ai amyu ni re. Ndai zawn, kadai mung kadai tinang Du, Tinang magam nga nna mung, Ginwang kaga ga rai nna nga ai zawn rai tim,lam maga mi hku yu dat yang, Wunpawng Amyu ni yawng gaw kahpu kanau hpan, mayu, dama hpan, kashu kahkri hpan nga nna ru sai (roi sai) makyit mahkai gindun let, n’ ta dinghku langai na masha ni zawn shada matut mahkai hku hkau nga ai hkrai re majaw, Wunpawng mungdan Sinpraw, Sinna, Dingdung Ding da de nga ai ni lang ai htung tara masa lam ni grai shai ai lam nnga nna yawng gaw langai hkrai re ai hpe sagawn chye lu nga ai.

Moi Wunpawng Jinghpaw prat hta hpu ja hpaga hpu dat hpu ya lam hta masha utsang madang hta hkan nna nem, tsaw loi shai ai lam nga ai.(1) Gumchying Gumsa Du ni hpu bang ai shaloi Hkangsa joi ngu nna, KS. 144 / 50 lang ai.(2) Darat Daroi (Gumlau Hpung ni) Gumrawng gumtsa tara lang ai masha ni ru joi ngu nna Ks. 100 / -lang ai.(3) Mayam hpung ni Ks. 50 – hpe lang ai. Ndai gaw lang ai lam nem, tsaw madang nbung nna loi shai hkat ai lam ni nga ai.

Wunpawng Amyu ni yawng gaw , moi prat kaw nna ya daini anhte a prat du hkra, ndai sawk sagawn ka shinggyin tawn ai htung tara ni hpe hkungga ai hte hkan lang hkrat wa ai ni hkrai re.Inglik Kuluni Asuya Uphkang nga ai aten shada mayam yam ai lam n mai nga ai ngu nna 1926 –27 ning daram hta Inglik Asuya kaw nna Mayam madu ni hpe gum hpraw dengga ni jaw nna mayam ni yawng hpe mari shaw la kau sai, dai kaw nna , Wunpawng Mungdan hta mayam ngu ai n nga sai.Lai wa sai Inglik Asuya uphkang nga ai aten ni hte ya na Myen asuya ni up hkang nga ai ni hta, Asuya rung de du sai amu kaba (Du baw hka) ni hpe anhte Wunpawng Jinghpaw htung hku tsun hparan la mu ngu ap ya ai lam ni nga ai. Dai zawn rai ap ya ai amu ni hpe amu dang, Amu hkam ai lahkawng maga myit ngwi, myit pyaw hte tsun hparan la mai ai htung tara ni re.

Lai wa sai aten ni hta Gumchying Gumsa Du ni tinang a lawu de na darat daroi mung masha ni hpe nau dip up sha ai majaw, mung masha ni ndang hkam nna gumlau rawt nna Du ni hpe gasat nhtawm, kawn chyinghkyi ni di mat wa ai . Dai zawn Gumlau Danawng nawt nna gum chying gumasa Du ni hpe gasat ai majan hpe Inglik Asuya ni du shang wa ai hte dai gumlau majan hpe htingram shazim kau ya sai. Ndai zawn rai shaning tsawm ra ning simsa nga ai hpang, Wunpawng Mungdan Shanglawt Asuya bai byin pru wa nna, 1964 ning hta naw ngam nga ai gumchying gumsa tara masa lai len yawng atsai awai dawm kau ya sai re. Dai kaw nna, Wunpawng Mungdan hta Gumrawng gumtsa tara Tinang magam, wala htan bam ngu ai nun grau ai lam nnga, yawng gaw maren mara re ai ahkaw ahkang hpe lu ai mungdan masha ni hkrai rai sai.

Shingrai ya gaw Wunpawng Mungdan masha ni yawng gaw hpu dat, hpu ya lam, ja hpaga lang ai lam ni yawng gaw madang langai chyu rai sai, Nun, grau ai ngu nna lata tawn, Lang na lam hpa nnga sai.

Ya ndai ka lajang da ai htung tara lam ni gaw, Masha law malaw e lang ai. Gumrawng gutsa mungdan ni lang ai tara masa lam ni re.

Matsing hpa:-

Ya ndai htung tara laika buk hta tara tawt lai, shut shai ai ni hpe shadaw shawa ai hku ka madun tawn ai lam gaw, moi gumhpraw reng nna manu dan ai aten hta ka tawn ai lam ni re.Moi lai wa sai aten na shadawn shadang bung ai lam ni gaw:-

1) Nga kanu langai mi manu lap 100 / - re.

2) Gumhpraw rujoi ngu ai dengga lap 100 / -re.

3) 10 – hkam bau (1) mung lap 100 / - hte mari lu ai ngu ai hku shabung tawn ai.

Ya nga kanu langai lap hkying 5 – 6 jaw ra sai hte 10 – hkam bau (1) mung mung Ks. 1000 / - a lahta de jaw ra ai re majaw, Rujoi Ks. 100/ -Lang ai gaw,ya aten na U kanu langai (1) a manu pyi nrai sai. Dai re ai majaw Rujoi Ks. 100 / - a malai ya gaw grit htum Ks. 1000 / -hta n yawm ai hku lang ra na sai, ngu mu lu ai.

Dai hta n-ga, ru hka lam nkau mi hta Ks. 10/ Ks.15/-(snr) Ks.30 / -daw hta ra ai ngu masat da ai lam ni mung ya na arai manu rawt nna gumhpraw manu ndan wa ai lam ni hpe maram yu nhtawm , jahtuk lang sa wa ra na sai ngu nna ga n hpaw hku ka shaleng dat ai rai.

SAWK SAGAWN AI HTE KA LAJANG AI WA–

SLG. LAZUM KAM HTOI

HTUNG TARA SAWK SAGAWN DAP

(NINGGAWN) GINJAW UPHKANG RUNG

WUNPAWNG MUNGDAN SHANGLAWT

ASUYA

RU HKA LAM RU HKA HTE SENG NNA JEP SAGAWNTARA RUNG DUNG AI LAM.

Moi prat hta ru hka lam langai ngai jahta na rai jang, seng ang ai mare Agyi mare Du wa kaw dai amu hte seng nna shawng sa tsun tang shana ra ai.

Dai shaloi seng ang ai mare Agyi, mare Du wa gaw, tinang kam ai Du, Salang shaga nna tsun jahta mu ngu jang, Salang shaga jahkum nhtawm, kade nde pai hkra de na kasa hkum mang langai hpra lata san da sai. Ndai kasa yan gaw pai hkra de dinghtat sa du nna amu a lam hpe san jep sagawn yu nna, dai amu hpe gara hku kaning di yang htap htuk na ngu ai lam hpe dung madat lawm ai Du, Salang ni hte jawm bawngban jahkrum nhtawm, amu kaji kaba yawng hpe dawdan hparan ai lam galaw ai.

Du baw hka rai jang, mare numshang kaw dap (Jarawp)gap nna kasa hkummang dinghtat (n’hti nhtang sa du ai) nna bunglat hka hta ai lam hpe galaw ai. Hka dung sa na rai jang, masha luksuk law hte sinat laknak hte rai sa nhtawm, sai jahpaw ai ngu ai san da ya ai wa, Dumsu ,Nga langai ngai hpe shawng gap sha nna, mung jahta (amu tsun) hpang ai htung nga ai.San lajang da ya ai lam nnga jang, hka du wa (hka galaw ai wa, hka hkrum ai wa) a wa kanu shawng gap sha ya ai, hka du wa a wa, Dumsu nnga jang,mare de hkawm mu ai kade a rai tim, mu ai hpe gap sha ai lam galaw ai. Ndai zawn gap sha ai rai tim hpang e bunglat jahta ai kaw sawn shalawm ai lam re.

Ya anhte a Shanglawt prat hta amu kaji kaba mahkra hpe tsun jahta ai shaloi, kasa hkummang dinghtat nna jep sagawn ai hte amu dawdan hparan ai lam hpe n lang sai.Ya gaw Komiti Salang ni hkrum rai nna amu hpe jep sagawn ai hte amu hpe dawdan hparan ai lam galaw ai. Rung tsang langai kaw dawdan hparan ai lam myit n dik jang, lahta tsang Rung de lai lu ai tara nga ai.

Matsing,

Wunpawt Amyu a htung hta, du baw hka dara ai shaloi, nta nhku kaw dara na htung nnga ai. Hpa majaw nga yang, Sahti sawa du baw hka re ai majaw, nta n hku kaw dara yang nta madu ni a matu yuk jahtuk byin ai,ra wa hkra wa chye ai majaw nhtuk ai ngu ai lam ni, dai du baw hka gaw, dai masha sat ai wa (hka du wa) hte chyu seng ai nre, mare shawa yawng, makyin jinghku yawng hte mung seng ai lam re. Bai, hka dung sa ai ni mung, masha luksuk law law hte sanat lak nak hte yep rai nna, mung ga nhkrum wa yang gaw gasat ang yang gasat hkat na nga nna du sa ai lam re majaw nta nhku de amu a lam n-dara ai sha, mare htingwan asan sha re ai shara kaw (jarawp) gap nna tsun dara ai lam hpe galaw ai lachyum re.

DU BAW HKA (SI BUNGLAT HKA)

Du baw hka (Si bunglat hka) hpe masha a hkum hkrang daw chyen yawng hpe shagu nna daw wa ra ai htung nga ai. Bunglat hka hpe moi na htung gaw, “HKRANG HTU AI” Ngu ai hte “NAM RAI SHAGU AI” hku nna daw wa ra ai htung nga ai.“HKRANG HTU AI” (Hkala si hkrum ai wa jinat tai nna bai nti, nkawa na hte shi myit dik, myit pyaw hkra shagawn, shatsim kau ya lu na matu shi a hkum hkrang daw chyen yawng hpe shagu nna bunglat hka daw wa shangun ai hpe hkrang htu ai, ngu ai re.) “NAMRAI SHAGU AI” (Sawa, nat nmat e si ai wa hpe makoi mayang ai lam hta lup wa galaw ai shaloi jahkum shatsup ra ai mying ni mahkra hpe shamying nhtawm, daw wa ra ai hte dai sa-wa mang makoi mayang, shabawn ai lam hta amu lamang jum ai hkingjawng, dumsa, hpunlum re ai ni mahkra hpe mung shabra jaw ra ai lam ni nga ai. Ndai zawn, makoi mayang ai lam hta shamying nna daw wa ai lam ni hpe NAM RAI SHAGU ai, ngu ai re.)

Moi na htung hta Du magam a (100) Ja, Darat daroi a (80) Ja (50) ja daw wa ra ai ngu nna masat da ai lam nga ai. Rai timung hpaga kaja gaw 10,20 sha lawm nna hkrang htu nna nam-rai shagu ai hku daw wa ai hpe ngu ai re.

“GA SHADAWN”

HKRANG HTU AI LAM

1. Baw a matu, Bau ……..1.

2. Marung ngu nna, Sinat …….1.

3. Hpyi ngu nna, Yanghpau Lawng …….1.

4. Lata 2. a matu, Nhtu ….2 (srn) Sinat ……2

5. Lagaw 2 a matu, Sinat …..2 (srn) Nhtu …..2

6. Kan ngu nna, Yam …1

7. Jahkrim (Dang bau) ngu, Bau lahkawng …1

8. Sinda ngu, Munggan bau …..1

9. Karep ngu nna, Nhtu ……10

10. Kara a matu, Ri, (srn) Nai ri jitna …1

11. Myi a matu, Hkarawm tum ….2

12. Myi hpraw a matu, Gumhpraw dengga …2

13. Na ngu nna, wan pai ….2

14. Ladi ngu nna, Lakan man mi, (srn) Malut di …1

15. N-gup ngu nna, Shup sheng …1

16. Wa a matu, Shawun ni (srn) Gumhpraw kaji sawn bang ai.

17. Shabyi a matu, Bau Yin ……1

18. Du a matu, Di rawn ….1

19. Yuhkrawng a matu, Shawun tut ….1

20. Yu si a matu, Ding si …..1

21. Ta layung ni a matu, Ningshi hte shang ai.

22. Lagaw, Lata lamyin ni a matu, Shawun (srn) Gumhpraw kaji ni hte shagu na,

23. Baw nu ngu nna, pasi joi mi.

24. Pu ngu nna, Kachyi gaili …..1

25. Sin ngu nna, Ndi Shaukaw…..1

26. Sinpai ngu nna, Nba yan …..1

27. Salum ngu nna, Wa hkum …..1 bang ai.

28. Lahkring (di) a matu, Tauba….1(srn) Gumhpraw kawk …1

29. Sai ngu nna, Tsa hku Dinghkang …..1

30. La hkring (Lawi) Ginlang a matu, Magwi kawng 1.(Num ni a matu bau Yin ….1)

31. Lawu de na mun a matu, Sagu ri (srn) ri Jitna…..1

32. Lawu de na manam ai baw a matu, Nawhpu matep ….1

33. Hkyi a matu panau joi…….1

34. Lagri hkum kaw kap ai u gri ngu nna, Wan Yam pawng ……1

35. Bunglat ja ngu nna, Nsa tu 10,5, dai hku bang ra ai, Lakhkyit, yanghpau, Sinat re ai ni hpe daw wa ra ai.

36. Bunglat ja san hpaga 5, daram daw ra ai lam nga ai.

NAM RAI SHAGU AI LAM

1. Hkinchyang shadaw a matu, Sinat ….1

2. Lup hka a matu, hkra …..1

3. Lup lapa a matu, Rinawng ……1

4. Lup shagu a matu, Nba bujung……1

5. Shingram Nba ……1

6. Ningnaw Baw a matu …..Bau …..1

7. Ningnaw lata a matu, Nba …..1

8. Lup shara a matu, Nhtu …..1

9. Kaprep a matu, Kabang ri jitna …..1

10. Jahpu Nga ……1

11. Kabung Bau ……1

12. Karoi ngu nna, Nri …….1

13. Lahkum Sap Nba ……1 (Dumsa wa dung na matu re.)

14. Nat Shan shadu na ndi ….1

15. Nat Shan kadoi nhtu …….1

16. Dumsa ai shaloi tawn na matu, Dingwa, Ugawn, Sumprang tawn ra ai.

17. Dumsa hpe:- (a) 10 hkam bau ……1(b) Lahkum sap nba …..1(c) Ningwun Nhtu …….1(d) Ningla ri ngu ai ri hte nhtu mung ya ra ai.

18. Hkinjawng wa hpe:- (a) 7,8, hkam re bau …..1(b) Nhtu (srn) Ndi ….1

19. Mana shat shadu ai ni hpe Ndi ya ra ai.

20. Hpunlum wa hpe, Nhtu …..1. ya ra ai.

21. Da –u hpun kran ai wa hpe dingwa ya ra ai.

22. Krawk ai wa hpe lashawt ya ra ai.

23. Ga nhkun htu ai wa hpe shingbang ya ra ai.

24. Hka yawng daw ngut jang, hka du dan ri, nhtu ya ra ai htung nga ai.Bunglat hka hpe lahta de na hte maren, Hkrang htu ai lam hte Nam Rai Shagu ai lam ngu nna daw wa ra ai lam nga ai.

REMARK:- (Mang sawm hpe jahpun tawn ai nba yan hpe Shingram nba ngu ai re nga ma ai.)

HTINGLU AI LAM

Bunglat hka daw ngut ai hpang, hka du wa (Hka galaw ai wa, hka hkrum ai wa hpe HKA DU wa ngu ai re,) hte si hkrum ai ni, hpang de myit nngwi n-pyaw ai lam n-nga na matu, hpaga (2) hpra hte nat du hkat ai lam nga ai.Dumsa wa e hka (ntsin) hte lapri shaman ai, tsa jawm lu ai hte shada da hkinglu ai lam hpe galaw ai.

Shawng de sat hkat, Nat hkat ai rai tim, bunglat hka daw ngut nna htingram ai kaw nna gaw, shada mayu dama ang yang, shada shayi jaw shayi ya nna bai hkuhkau matut mahkai nga ra ai lam re.

Shawng de sat ai hpe sat tai, nat ai hpe nat tai raitim, htingram ai lam garai n nga ai ni gaw, daini du hkra, prat kade na hkra rai tim, shada hinglup hingshang n-rai hkat ai hte shada shat n-sha, hka n lu rai koi ai lam nga ai.

N-JU NDAWNG NNA DASANG

GYAM SAT AI HKA

Nju ndawng nna dasang gyam sat jang sat ai hpe sat tai, nat ai hpe nat tai re ai htung nag ai. Shing nrai, dai nta na ni hpe run dut sha, bru sha kau ai lam nga ai.Baw Bungdup nlu jang, bunglat hka tup hkrak hta la ai sha n-ga jan hkra hta la ai lam nga ai. Shari ningdawng kashin lamu ga kashin ngu nna hpaga kaba langai shajan shaw shangun ai lam nga ai. Dai zawn galaw ai lam gaw hpang de, dai zawn nbyin na matu Du salang e sharin ai lam re.

Inglik Asuya hte Myen Asuya a up sha ai ten ni hta, masha sat ai wa hpe htawng rim bang nna shapre (shangut, shaprai) kau ai lam nga ai. Shing nrai, nanhte a Wunpawng (Jinghpaw) htung hku dara shangut mu ngu nna ap ya jang, du baw hka hpe bunglat hta la ai lam nga ai.Ya anhte a Shanglawt prat hta, N-ju n-dawng nna dasang masha sat ai wa hpe htawng garai nnga ai ten hta, sat ai wa hpe sat tai di nna Asuya kaw nna jeyang ya ai lam lawm ai.Bai, Bunglat hka daw na hku rai jang mung, shi lu lawm ai sut madang hpe hkan nna, shadawn shadang nnga ai hku hta la ya yang mai na re, hpa majaw nga yang, masha a du baw hka hpe masat da ya ai lam galaw jang lasu ai wa a matu masha sat na hte bunglat daw wa kau na lam, shi hta tsang ai lam hpa nnga na re.

NAT DU HKAT AI:-(Hpaga maren hpra jaw hkat na hku, shada da manang wa a nat de shagu hkungga nga rai yang nga(1)hpra, u,wa rai yang u, wa ni shaw nhtawm, nat jaw ya hkat ai hpe ngu ai.

BAW BUNGDUP:- Shadawn shadang nnga ai hku daw wa ai lam.

(1) Sadung Mare (1969 ning hta) Byu Naw hpe Ladung La e myit n-pyaw nna gap kau ai.KS. 10300/-(Lap Mun langai Masum tsa) tup daw wa ai lam nga ai.(hka hpe shangut nna 2 maga myit shapyaw kau ya ai.)

(2) Sadung mare kaw Hpaga Naw hpe Ba Wawm e ndan hte lagu gap kau ai, 7800/- (Lap hkying sanit matsa tsa) tup daw wa ai lam nga ai.